Za „zanieczyszczenie krwi niemieckiej” tylko kara powieszenia

80 lat po wojennej tragedii, w miejscu publicznej egzekucji polskiego jeńca w Starym Chwalimiu stanął krzyż i tablica pamięci. Upamiętniono anonimową ofiarę niemieckiego terroru, skazaną na śmierć za "zanieczyszczenie krwi niemieckiej". Dziś historia odżywa dzięki pasjonatom historii tych terenów, którzy nie boją się niewygodnej prawdy.

Przed kilku tygodniami w Starym Chwalimiu, naprzeciwko  cmentarza, przy drodze wylotowej w kierunku Grzmiącej pojawił drewniany krzyż oraz ufundowana przez Nadleśnictwo Połczyn tablica informacyjna o zamordowanym w tym miejscu podczas wojny nieznanego z imienia i nazwiska polskiego jeńca – robotnika przymusowego. Tego rodzaju upamiętnienie było możliwe dzięki życzliwej postawie nadleśniczego dr. Andrzejowi Brusiło a także Dariuszowi Trawińskiemu, zajmującego się badaniem, wyszukiwaniem i upamiętnianiem ofiar niemieckich i sowieckich zbrodni na terenie naszego powiatu.

Obok tablicy Dariusz Trawiński tak jak w kilku innych przypadkach własnym sumptem wykonał drewniany krzyż z krótką wzmianką o NN. Tablicę ustawiono w miejscu dostępnym dzisiaj – tuż przy leśnej drodze. Sosnowy krzyż stanął w miejscu zbrodni, a więc przy nieistniejącym już dzisiaj niemieckiej części cmentarzu oraz skrzyżowania,  już dzisiaj z polną drogą w kierunku Knyków – osadą będącą w okresie niemieckim kolonią przynależną do wsi Alt Valm (Stary Chwalim).

Kim był NN i za co wymierzano mu karę śmierci?

Jak zgodnie twierdzi większość świadków, wyrok wykonano „za zanieczyszczenie krwi niemieckiej”. Tak właśnie określano zakazane przez niemieckie prawo kontakty seksualne pomiędzy Niemkami (Niemcami) a Polakami (Polkami). Zgodnie z tą zasadą obowiązkiem totalitarnego państwa było odseparowanie rasowo obcych elementów. Świadkowie twierdzą, że był polskim jeńcem - przymusowym robotnikiem, który na jednym z gospodarstw położonych na kolonii w Starym Chwalimiu nawiązał relację z Niemką.

Śledztwo w tej sprawie prowadziła placówka Gestapo w Pile. Kara śmierci poprzez powieszenie w miejscu publicznym z reguły wykonywano w najbliższym sąsiedztwie domu, w którym doszło do popełnienia zabronionego czynu.

NN był polskim jeńcem. Świadkowie – polscy niewolnicy nie zapamiętali jego nazwiska. Pracował najpierw w grupie roboczej  Kregsgefangenenaarbaitens a potem jako cywilny robotnik w gospodarstwie rolnym w Starym Chwalimiu.

Na miejsce publicznej egzekucji, która odbyła się jesienią 1942 r. wybrano sosnę rosnącą przy ścianie lasu naprzeciwko ówczesnego cmentarza. Egzekucja odbyła się w obecności spędzonych ok. 150 Polaków  - robotników przymusowych z okolicy Starego Chwalimia.

Polakom kazano ustawić się w czworobok wokół drzewa.

Na miejscu kaźni obecnych było kilkunastu funkcjonariuszy SS w tym m.in. miejscowi członkowie SA Sturmbannfuhrer Karl Bülow i sołtys Herbert Maretzke. Ofiarę z zawiązanymi z tyłu rękoma, ubraną jedynie w samą bieliznę i bez butów, przywieziono ciężarówką.

Józef Kuśpit, murarz z zawodu, jako polski niewolnik wojenny pracował w pobliskim Sulikowie. Twierdził egzekucję wykonano jak to określił - raczej wiosną.

– mówił.

Nieco więcej z tamtego czasu zapamiętał rolnik Stefan Wołoszyn, pracujący u Niemców m.in. w pobliskiej Lubogoszczy.

Momentu egzekucji świadek nie widział, ponieważ jego gospodarz „zwrócił się z pretensjami, że jego Niemca zatrzymano”. - Dlatego pojechaliśmy dalej.

Później od Polaków dowiedział się, że skazaniec pochodził z Bydgoszczy, był żonaty i miał czworo dzieci. 

- Utrzymywał kontakt z Niemką, o której mówili, że jest głupia i została wykastrowana.

Pochwaliła się drugiej, że ma narzeczonego i tak się to wydało. Początkowo Niemcy oddali go pod sąd. Został skazany na 6 miesięcy. Nie powiesili go od razu, ponieważ pochodził Bydgoszczy włączonej do Reichu. Po odsiedzeniu kary wrócił do Chwalimia,  do tej Niemki i wtedy go złapali, i na trzeci dzień powiesili.  

Niewiele dowiadujemy się z zeznań rencisty Jana Wocha, który jesienią 1941 trafił do gospodarstwa w Knykach. Świadek nie znał ofiary. Wie jedynie, w którym miejscu odbyła się egzekucja. Podobnie tamten okres zapamiętał rolnik Michał Ottenbreit, przymusowy robotnik w Starym Chwalimiu od maja 1942:

Piotr Stolarek pracownik umysłowy w Barwicach przyjechał tutaj już po wojnie. Dowiedział się od Niemca, że w Starym Chwalimiu powieszono dwóch Polaków jak to ujął „za niemieckie kobiety”. W Krosinie był Polak, na którego wołali Adam. Był to spokojny młody mężczyzna pracował u gospodarza nazwiskiem Kopyske. Bardzo mu dokuczała gospodyni. Goniła do pracy, nie miał wolnego, chodził obdarty.

Bili go, gdy się spóźnił do pracy.  

Jan Ludwiak z zawodu monter, pracował jako przymusowy robotnik w Starym Chwalimiu. To właśnie tutaj znajdował się duży majątek zatrudniający ok. 100 polskich niewolników – jeńców wojennych. Jednym z nich był jakoby NN.  

Jesienią 1942 kazano stawić się wszystkim Polakom koło cmentarza, gdzie miała być przeprowadzona egzekucja. Robotników ustawiono w czworoboku wokół dużego drzewa. Przyprowadzono Polaka, kazano mu wejść na samochód. Założono mu na szyję sznur podczepiony do gałęzi. Ręce miał związane do tyłu.

- Egzekucję przeprowadziła Gestapo z Piły. Po powieszeniu przemawiał oficer. Prawdopodobnie był to Ślązak, bo mówił z akcentem. Pół godziny po egzekucji powieszonego zbadał lekarz i zwłoki zabrano.

Moment egzekucji dokładnie opisał pracownik umysłowy Eugeniusz Zieliński.

 - Zostaliśmy zawiadomieni, że mamy się stawić w południe koło domu sołtysa. Miejscowi policjanci Bulow i Schaive poprowadzili koło lasu. Byli już tam żołnierze SS w sile ok. 1 plutonu. Ustawili nas 100 -150 Polaków wokół drzewa z którego wisiał sznur z pętlą. Wkrótce podjechał samochód ciężarowy i stanął pod sznurem. Otworzono tylną burtę i dwóch żołnierzy wyprowadziło spod brezentu bosego mężczyznę. To był to niewysoki, młody brunet widać, że od szeregu dni niegolony. Był jedynie w kalesonach. Kazano mu stanąć na otwartej burcie. Podszedł do niego cywil i założył pętlę. Samochód ruszył i mężczyzna zwisł na sznurze.

- Jak słyszałem, powieszony Polak pochodził z bydgoskiego lub ze Śląska, bo dobrze mówił po niemiecku. Wyroku podczas egzekucji nie odczytano. 

Relacje świadków przywołują obraz brutalnych represji wobec polskich robotników przymusowych - jeńców wojennych. To historia jedna z wielu. Bezimienna ofiara po 80 latach od tamtych wydarzeń wreszcie została upamiętniona. 

Jerzy Gasiul

Na niemieckiej mapie sztabowej zaznaczone zostało miejsce zbrodni.