Jak Ukraińców wywożono na północ, czyli tajemnice Akcji Wisła

Zgodnie z założeniami Akcji „Wisła” ustalono, że głównymi punktami, do których przybywały kolejowe transporty z przymusowymi przesiedleńcami, były cztery węzły kolejowe zwanymi Punktami Rozdzielczymi - w Olsztynie, Poznaniu, Wrocławiu i Szczecinku. W punktach tych, oprócz pomocy sanitarnej i żywieniowej decydowano, gdzie miał nastąpić rozładunek. Przedstawiamy dokumenty dotyczące Punktu Rozdzielczego w Szczecinku.

Podstawowym celem pacyfikacyjnej Akcja „Wisła” było pozbawienie Ukraińskiej Powstańczej Armii i Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów zaplecza w postaci rodzimej (ukraińskiej) ludności. Obie organizacje, poprzez masowe mordy popełniane na polskiej ludności, dążyły do oderwania od Polski części powiatów przy ustalonej przez Stalina naszej nowej południowo wschodniej granicy. 
Wysiedlona ludność ukraińska miała być rozproszona pośród polskich osadników na tzw. Ziemiach Odzyskanych. Ówczesny minister obrony narodowej Michał Rola-Żymierski instruował swoich podwładnych, że głównym celem akcji nie jest walka z bandami ukraińskimi spod znaku UPA i OUN, a przesiedlenie rodzimej ludności, której przeprowadzenie powierzono gen. bryg. Stefanowi A. Mossorowi. 
Zaangażowano do tego ludowe WP (19 335 żołnierzy), Służbę Ochrony Kolei (874 funkcjonariuszy) KBW, MBP oraz Państwowy Urząd Repatriacyjny. Zgodnie z założeniami ustalono, że głównymi punktami, do których będą przybywać kolejowe transporty z przymusowymi przesiedleńcami, będą cztery węzły kolejowe tzw. Punkty Rozdzielcze - w Olsztynie, Poznaniu, Wrocławiu i Szczecinku. 
W punktach tych, oprócz pomocy sanitarnej i żywieniowej decydowano, gdzie miał nastąpić rozładunek. Punkt szczecinecki obsługiwał cały obszar Zachodniopomorskiego sięgając nawet do Elbląga i Kwidzynia. 
Oprócz Szczecinka stacjami docelowymi były praktycznie wszystkie miasta na terenie Zachodniopomorskiego. Jak akcja przebiegała na naszym terenie przedstawiamy na podstawie zachowanych dokumentów wytworzonych przez urzędy państwowe oraz raporty szczecineckiego Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Państwowego. 

Pismo z Ministerstwa Ziem Odzyskanych  do szczecineckiego PUR z 26 sierpnia 1947 r. Informacja dotyczy zakończenia Akcji „W” i przyjazdu do Szczecinka „około 10 transportów oczyszczających z Lubelskiego i Hrubieszowskiego”. 

Współpraca dobra

W maju tutejszy Państwowy Urząd Repatriacyjny, któremu na ten czas przydzielono kilka ciężarówek raportował, że od 2 do 28 maja 1947 r. do szczecineckiego Punktu Rozdzielczego nadeszło 127 transportów (pociągów). Wyliczono, że przyjęto w sumie 4130 wagonów, w których przyjechało 8655 rodzin – 38629 osób, a wraz z nimi 22035 szt. żywego inwentarza. 
Przesiedleńców rozdzielono do następujących miejscowości: Szczecinek – 3292 osób, Białogard – 1545, Bytów – 1465, Człuchów – 3541, Drawsko - 811, Kołobrzeg (Karlino) – 1357, Koszalin – 1803, Miastko - 818, Sławno - 1287, Słupsk – 1743, Wałcz – 1252, Gryfice – 1359, Choszczno – 821, Stargard – 1259, Łobez – 978, Lębork – 290, Elbląg – 182, Sztum – 373 i Kwidzyń – 260. Akcja przebiegała pod nadzorem 50 osobowego oddziału wojskowego. 
Zgodnie z wytycznymi Ministerstwa Ziem Odzyskanych, przesiedleńców nie można było zasiedlać w  pasie 50 km od granicy lądowej, 30 km od granicy morskiej i 30 km od miasta wojewódzkiego. 
W punkcie rozdzielczym przez całą dobę czynny był punkt opatrunkowo – sanitarny, który udzielił pomocy lekarskiej dla 3032 osób. Wszystkie przychodzące wagony były dezynfekowane proszkiem DDT.
Punkt Rozdzielczy (...) przy największym nasileniu transportów kiedy to w jednym dniu przyszło 18 transportów. Współpraca z kolejnictwem, Urzędem Bezpieczeństwa, Milicją i Starostwem dobra – czytamy w sprawozdaniu PUR. 

W czerwcu kolejne transporty 

W piśmie z nadrukiem „Poufne” wysłanym 23 czerwca z Urzędu Wojewódzkiego Wydziału Osiedleńczego znajdujemy informację o tym, że transporty zaczną napływać z dniem 24 do punktu rozdzielczego jakim został wyznaczony Szczecinek. 
W ten sposób nastąpił kolejny etap przesiedleń. 
Dla orientacji podaje się rozdzielnik, według którego będą kierowani przesiedleńcy: Bytów – 50 rodzin, Człuchów – 150, Gryfice - 100, Koszalin – 1000, Myślibórz – 3000, Nowogard – 300, Sławno – 50, Słupsk -150, Stargard – 200, Miastko -100, Wałcz – 1000, Szczecinek – 100 i Pyrzyce - 300.  
Rolnicy niemający inwentarza i niemogący objąć gospodarstw indywidualnych winni być kierowani na majątki państwowe w charakterze pracowników rolnych. 

Kolejny etap 
Po kilkudniowej przerwie w lipcu rozpoczął się trzeci etap akcji. Tym razem zadecydowano o następującym podziale przesiedleńców: Szczecinek - 150 rodzin, Pyrzyce – 200, Koszalin -100, Człuchów – 200, Białogard – 100, Łobez -200, Stargard – 250, Nowogard – 250, Słupsk - 100, Miastko -200, Kołobrzeg – 50, Myślibórz – 250, Wałcz – 200, Bytów – 50, Drawsko – 150 i Choszczno – 50. 
Przy zasiedlaniu powiatu należy mieć(?) zachowanie pasów przygranicznych 50 km przy granicy lądowej, 30 km przy granicy morskiej (...) Należy mieć na uwadze konieczność rozproszenia przesiedleńców po terenie powiatu dla uniknięcia skupisk. 
W celu racjonalnego rozdziału przesiedleńców przewidzianych jako robotników na majątkach PNZ należy niezwłocznie wejść w porozumienie ze starszymi administratorami – kluczowymi, którzy winni złożyć w odnośnych starostach zapotrzebowanie na robotników. 

 (...) Osiedlanie samodzielnie grup na majątkach należy traktować jako ostateczność, przy czym (należy) mieć na uwadze możliwość osiedlenia się w późniejszym czasie grup osadników polskich. 
W każdym przypadku przy rozmieszczeniu przesiedleńców z Akcji „W” należy mieć na uwadze stosunek liczbowy ludności polskiej do przybywających, który w granicach możliwości nie powinien przekraczać w gromadzie 10 proc. przybyłych do już osiedlonych. 
 

Jeszcze transporty „oczyszczające” 

Jeszcze 26 sierpnia 1947 r. do PUR otrzymał z Ministerstwa Ziem Odzyskanych poufne pismo, w którym czytamy: 
Na skutek przeprowadzonej rozmowy z gen. Abrahamem, dyrekcje PKP zostaną powiadomione o pozostawianie dawnego systemu wystawiania listów przewozowych. Z zakończenia Akcji „W” nadejdzie ok. 10 transportów, będą to w opinii gen. Abrahama transporty oczyszczające z Lubelskiego i Hrubieszowskiego. (...)
W kolejnym piśmie z adnotacją „poufne” z 15 września Urząd Wojewódzki w Szczecinie informuje w o wznowieniu Akcji „W” oraz o tym, że w najbliższych dniach należy się spodziewać przybycia na teren województwa 1200 rodzin. 
(...) Każda rodzina winna mieć na karcie przesiedleńczej zaznaczoną kategorię A, B, lub C. Kategorie A i B nie można osiedla razem z kategorią C. Gdy to jest niemożliwe planować w ten sposób, żeby na osiedle, w którym mają być umieszczone przybywające rodziny, kierować najwyżej 6 rodzin z takim wyliczeniem, aby 5 rodzin było z kategorią C, a jedna z kategorią A lub B. 
W żadnym wypadku w sumie nie przekraczając stosunku Polaków do przesiedleńców z Akcji „W” jak 10 do 1.
Dla wyjaśnienia podaje się że kategoria A obejmuje obywateli zdecydowanie nielojalnych, kategoria B – podejrzanych a kategoria C – lojalnych. 
(...) Należy prowadzić dokładnie ewidencję wszystkich przesiedleńców z Akcji „W” z uwzględnieniem kategorii do jakiej należą, oraz miejsca ich osiedlenia stanu materialnego ich stosunku procentowego do pozostałej ludności danego osiedla. Ewidencja ta winna zapobiec przechodzeniu przesiedleńców na inne gospodarstwa. 
17 września PUR raportował, że do Białogardu trafiło 150 rodzin, Szczecinka – 300, Miastka – 80 Wałcza - 100, Stargardu -150, Choszczna - 200, Łobza – 170 i Myśliborza - 50. 

Nie wiedzą dokąd jadą 

Pozbawione urzędowych sformułowań, z osobistymi spostrzeżeniami jest za to sprawozdanie (14 lipca 1947 r.) J. Tomaszewskiego delegowanego z Ministerstwa Ziem Odzyskanych. Obejmuje ono teren całego województwa zachodniopomorskiego, a jego adresatem jest Dowódca Grupy Operacyjnej „Wisła” gen. bryg. Stefan Mossor. 
Przyjęcie pierwszego transportu i obserwacja. Słychać język ukraiński. Ludzie prymitywni, przeważnie jeszcze nie wiedzą gdzie zostaną zawiezieni – jednak na skutek tego gdzie byli zatrzymywani na stacjach i z okazywanej im pomocy pod każdym względem jak wyżywienie, opieka lekarska, i wiele innych oraz traktowania ich jako obywateli którzy maja się odrodzić w nowych warunkach. 
W miarę przebywania tych punktów obawy nikną, okazują się właściwe oblicza i wówczas powstaje pytanie dokąd jadą? Czy tam będą mieli ziemię i chałupę? 

(...) Po otrzymaniu przydziału gospodarstwa 50 do 60 proc. tych ludzi przystąpiło do pracy na ziemi, sadzili kartofle i siali, co można było siać, gdy mieli przywiezione ziarno. 20 proc. tych ludzi to malkontenci, którym tu się nie podoba lub czasami chcieliby przejść do innego powiatu, bo tam jest lepiej lub mają znajomych, czy lepsze gospodarstwo. 
10 do 15 proc. to ludzie, którzy czekają na cud, że się to zmieni, że będzie wojna, kataklizmy i oni znów wrócą do pozostawionych tam chat. 
Ostatni znikomy procent to samotni starcy płci obojga, dziady, żebracy, kaleki, dla których trzeba stworzyć przytułki, to z kolei obciąży państwo, utrzymania tych na Ziemiach Odzyskanych, gdzie w tej chwili nie jest za bogato. 

Ludność polska nastawiona jest niechętnie

Ściśle tajny raport PUBP do Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Państwowego w Szczecinie z 5.08.1947 r. Jego autorami są referent III Referatu Roman Śledź i zastępca szefa PUBP ppor. Aleksander Boba. 
Przesiedlona ludność ukraińska ze względu na trudności mieszkaniowe nie mogła być równomiernie osiedlona we wszystkich gminach (...) można powiedzieć, (...) że ludność ta otrzymała przeważnie gospodarstwa zdewastowane /budynki mieszkalne i gospodarcze/.
Ludność przesiedlona przeważnie chętnie zagospodarowuje się na nowych terenach i zabrała się do uprawy roli gdyż jest to dla nich kwestia bytu na przyszłość. Również przystąpiła do naprawy domów (...) w marę posiadanych możliwości. Oczywiście przesiedleni, którzy mają inwentarz żywy /konie, krowy, świnie/ chętnie pracują, natomiast ci którzy przybyli bez inwentarza i są zdani na łaskę wójta nie przejawiają entuzjazmu do pracy i narzekają. Pewien procent mniej więcej 10-15 z przesiedlonych nie chce pracować. Myśli o powrocie do stron rodzinnych i wyczuwa się wrogie nastawienie do władz. 

(...) Wśród elementu przesiedlonego procent inteligencji jest bardzo znikomy. Jak dotychczas ustaliliśmy jest to 6 rodzin. Gm. Krosno 3 rodziny z tego jedna emerytowana nauczycielka po sześćdziesiątce i 2 osoby na utrzymaniu rodziny. Gm. Okonek ksiądz grecko-katolicki, który zajmuje się duszpasterstwem. 
(...) PUBP i milicja pełni nadzór nad przesiedlonymi, żadnych bojówek czy band o charakterze politycznym czy rabunkowym (...) nie ujawniono. W zawiązku z zrządzeniem zakazującym ludności przesiedlonej zmiany miejsca pobytu – powiadomiono Starostwo i Kom. Pow. MO i jak dotychczas nie mamy meldunków, aby ludność opuszczała te tereny. 
Przekazano agenturę z woj. Rzeszowskiego 20 osób z tego nawiązano kontakt z 12 osobami: Gm. Szczecinek – 4, Gm. Czaplinek - 4, Gm. Łubowo – 1, Gm. Barwice - 3. 

Jest spokój 

Sprawozdanie miesięczne Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Państwowego w Szczecinku z 27 października 1947 r. dotyczy sytuacji politycznej. 
Sytuacja polityczna na terenie pow. Szczecinek jest dobra ludność przesiedlona zachowuje się spokojnie, otrzymane zboże na zasiewy pozasiewali, chętnie pracują i zabezpieczają się na zimę. Ludność przesiedlona coraz więcej zżywa się z ludnością polską. Wrogość nastawionych jednych na drugich znika. Inteligencji ukraińskiej na terenie pow. Szczecinek nie ma. Dzieci przesiedlonych chodzą do szkół polskich pokątnie się nie uczą. Bezpieczeństwo i milicja pełni nadzór nad przesiedlonymi – ocenia szef PUBB ppor. Zygmund Brylski. 
(...) Przesiedleńcy z Akcji „W” na terenie pow. Szczecinek dobrze pracują. Jak nawet zauważono to dość dużo zboża pozasiewali na zimę, widać, że mają chęć do pracy. Jednak znajdują się pośród nich tacy, którzy nie chcą pracować a czekają na zmiany i powrót na swoje tereny. Między innym są to ob. Mulik Antoni i Śliwka Antoni zamieszkali w gromadzie Pokrzywno gm. Barwice, którzy oświadczyli, że konferencja londyńska skończy się do 25 XIII 47 r. a po konferencji przyjdą Amerykanie to wszystkich partyjnych będą wsadzać do więzienia i oni wezmą wówczas władzę w swoje ręce. 
Pod w/w został podstawiony informator „Robert” w celu prowadzenia obserwacji czy nie utrzymują kontaktów z obcymi ludźmi. 
                                                       

Jerzy Gasiul