Borne Sulinowo. Miasto, pod którym jest tajemnica

Jeśli chodzi o liczbę mieszkańców, to miasto jest mniejsze od niejednej wsi na południu Polski. Jak przed wiekami, tak i teraz leży w krainie, która stanowi jakby naturalną granicę pomiędzy Wielkopolską i Pomorzem. To rozległe lasy, bagniska, dziesiątki jezior i brak dobrych dróg łączących północ z południem. Zapewne dlatego tę krainę nazwano kiedyś terra incognita – ziemia nieznana. W znacznej części pozostało tak do dzisiaj. Zagubioną pośród rozległych wrzosowisk wieś Linde (pol. Lipa) w połowie lat trzydziestych ubiegłego wieku wchłonął poligon i wojskowa osada Gross Born. Cały poligon swoją nazwę przyjął od zagubionej w przepaścistych lasach, nieistniejącej już dzisiaj wioseczki odległej o ok. 4 km od dzisiejszego Bornego Sulinowa. Od 1945 roku poligon był w rękach Armii Sowieckiej.  

  Borne Sulinowo zostało przekazane stronie polskiej w październiku 1992 roku. Miasto składa się jakby z trzech części. Pierwsza ta najstarsza, to dawna wieś Linde - dz. ul. Lipowa. Dalej, dzielnica koszarowa z obszernym zapleczem magazynowo – garażowym, lazaretem, stacją kolejową i wreszcie tereny przeznaczone niegdyś dla kadry wojskowej, w tym dowództwa garnizonu. Ta część miasta usytuowana została na wysokim płaskowyżu, tuż przy jez. Pile. Właśnie w tym sektorze najbardziej okazałą budowlą było położone przy jeziornym brzegu kasyno oficerskie, z zupełnie nieznanych powodów do dzisiaj nazywane z rosyjska „domem oficera”. Ze względu na swoje atrakcyjne położenie a także znaczną kubaturę, bardziej przypominało pałac, niż kasyno. 

Kasyno dzisiaj już jest tylko ruiną. Wybudowano je na planie podkowy o wym. 75 na 60 m. , której ramiona spinała potężna bryła (20 x 40 m) sali widowiskowej. Budynek miał dwa miniaturowe, wewnętrzne dziedzińce z bramami przejazdowymi w poziomie piwnic. Przed salą widowiskową rozpościerały się prowadzące do jeziora ziemne tarasy. Na osi całego założenia był fronton z tympanonem, a w nim płaskorzeźba przedstawiająca rycerza na koniu. Poniżej budowniczowie umieścili datę 1936 r. Druga, znacznie bardziej okazała płaskorzeźba znajdowała na osi elewacji parkowej. Przedstawiała „Dianę polującą na jelenia”. 

A kiedy w końcu trafił się kupiec. Szybko okazało się jednak, że stać go było jedynie na wymianę pokrycia dachowego. Wróćmy jednak do dalekiej już przeszłości. Kasyno pełniło wiele funkcji. Tu znajdowała się luksusowa restauracja, był też wcale niemały oficerski zamtuz  – dzisiaj zwano by to agencją towarzyską. Tutaj też w salach klubowych organizowano różnego rodzaju imprezy i uroczystości, nawet z udziałem najwyższych dowódców. Ze wszystkich pomieszczeń po opuszczonych przez Wojska Federacji Rosyjskiej kasyna, w najlepszym stanie zachowała się niezwykle obszerna, za to z oryginalnym wyposażeniem… męska ubikacja z kilkudziesięcioma wysokimi pisuarami, a także sala widowiskowa. Jeszcze w 1997 r.- wprawdzie krzeseł już nie było - z sufitu zwisały okazałe, a przy tym brzydkie, oryginalne metalowe kandelabry. W sali, oprócz sceny i kanału dla orkiestry na bocznej ścianie, na poziomie piętra znajdowała się obszerna loża z drewnianą, rozsuwaną ścianą. To właśnie w tym miejscu 19 sierpnia 1938 r. Adolf Hitler spotkał się z kadrą oficerską garnizonu podczas uroczystości związanej z oficjalnym otwarciem Truppenubungsplatz Gross Born. Do loży prowadziła niezależna klatka schodowa kończąca się w poziomie piwnic. 

O podziemiach i nieodkrytych tunelach ciągnących się pod całym miastem z tajemnym głównym wejściem w kasynie, głośno było jeszcze w latach dziewięćdziesiątych. Niestety, łowcy sensacji tylko zaszkodzili całemu przedsięwzięciu związanemu z rozpoznaniem podziemnej infrastruktury. Pisano o tym niestworzone historie, publikując nawet zdjęcia znalezionego w 1998 r. na terenie poligonu tramwaju z lat 20. , który miałby jakoby kursować w podziemnym tunelu lub do budynków, które w Bornem Sulinowie nigdy nie istniały. 

Co wiemy na pewno? Zacznijmy od bliźniaczego kasyna. Na pierwszy rzut oka można pomylić  z tym w Bornem, tyle że znajduje się on na terenie poligonu Zossen Wünsdorf – obecnie niemieckiej bazie wojskowej w pobliżu Berlina. Tamtejsza baza powstała w tym samym okresie co Borne Sulinowo. Oba poligony po wojnie zostały przejęte i użytkowane przez Armię Sowiecką.  Różni je to, że w przeciwieństwie do Bornego Sulinowa, w którym jak do tej pory nie odkryto ani jednego schronu, tam udostępniona została turystom podziemna infrastruktura. W jej skład wchodzi,  oprócz liczącego 600 metrów długości tunelu, 12 bunkrów sięgających do 25 metrów pod ziemią. Co ważne, tamtejszy tunel nie ma połączenia z kasynem. Przynajmniej na razie nic o tym nie wiadomo. 

Należy dodać, że mimo jednolitej, koszarowej zabudowy, układ przestrzenny całego kompleksu był mocno urozmaicony i co istotne - idealnie wpasowany w ukształtowanie terenu. Czy przed powstaniem zabudowy naziemnej, oprócz uzbrojenia (sieć wodociągowo-kanalizacyjna i elektryczna) część terenu w Gross Born była plantowana, lub celowo w rejonie jeziora kształtowano liczne w tym miejscu w pagórki i dolinki, tego nie wiadomo. Na jednym z archiwalnych zdjęć przedstawiającym kasyno widziane od strony jeziora, wyraźnie widoczny jest sztucznie ukształtowany i to znacznej wysokości taras, na którym został ten obiekt posadowiony 

Tymczasem w Bornem Sulinowie, niegdyś olbrzymiej liczącej kilkanaście tysięcy żołnierzy bazie wojskowej, do dzisiaj nie odnaleziono ani jednego ukrycia – schronu przeznaczonego choćby tylko dla dowództwa garnizonu. Jak twierdzą historycy wojskowości, rzecz zupełnie nieprawdopodobna. Czyżby jedynym miejscem ukrycia przed nalotami miały być otaczające miasto lasy? 

Jeden z wyższych oficerów rosyjskich, który miał bezpośredni kontakt z polską ekipą zajmującą się inwentaryzacją budowalną wszystkich obiektów, sporządzaną przed ich przejęciem przez stronę polską, przed swoim wyjazdem, powiedział „wyjawię wam tajemnicę tego miasta”. Niestety, do tego nie doszło. Jeśli podziemne budowle istnieją, to co kryją ich wnętrza? 

Jeszcze w latach 90. udało się nam dotrzeć do kserograficznej odbitki mapy miasta i planu kasyna, dotyczącego rozpoznania radiestezyjnego, której autorem był poznański radiesteta architekt i urbanista w jednej osobie - dr Jan Kasiński. Radiesteta określił i wyrysował na mapie przebieg podziemnych tuneli i pomieszczeń. Jego zdaniem tunel biegnie pierścieniem, opasując (z wyjątkiem części południowej) całe miasto. Jednym z wielu wejść miałoby być to ukryte bezpośrednio pod piwnicą kasyna. Specjalista twierdził, że pod niedawnym placem defilad (obecnie ośrodek OSiR i „Biedronka”) znajdują się podziemne magazyny.  

Pierwszą i zarazem ostatnią próbą odkrycia podziemi podjął się latem 1996 r. ówczesny burmistrz Jacek Chrzanowski. Któregoś dnia, dzięki życzliwości jednej z tutejszych firm, udało mu się wynająć koparkę i przystąpiono do wykonania otworu sondażowego. Byłem świadkiem owego zdarzenia. Wybrano parking przy kasynie (domu oficera) od strony głównego wejścia. Zamiast dokładnie odczytać i zwymiarować miejsce (szerokość podziemnego tunelu radiesteta określ na ok. 2 m) kopanie rozpoczęto kilka metrów dalej. Okazało się, że w tym miejscu zalega jednorodna warstwa piasku. W pewnym momencie na poziomie ok. 7 metrów poniżej poziomu terenu(!) oczom licznie zgromadzonych mieszkańców ukazał się- będący w całkiem w dobrym stanie… niemiecki wojskowy trzewik. Jakim sposobem mógł „przeniknąć” siedmiometrową, jakoby nieruszoną ludzką ręką warstwę gruntu, tego nie sposób racjonalnie wytłumaczyć. W tym samym dniu, radośnie rozpoczęte prace poszukiwawcze, zostały za przyczyną nadzoru budowlanego przerwane. Ponoć głównym powodem był brak pozwolenia na prowadzenie wykopów. Tak to przynajmniej tłumaczono oficjalnie. 

W 2010 roku niedozorowany przez właściciela obiekt został celowo podpalony. To, co zostało, spłonęło siedem lat później w kolejnym pożarze. Teraz, po ćwierćwieczu okazało się, że nabywca potraktował byłe kasyno jako lokatę kapitału. Gmina sprzedała obiekt za niemalże równowartość straganu z cebulą, żywiąc nadzieję na ulokowanie w tym miejscu luksusowego hotelu. W niedozorowanym, zrujnowanym budynku cały czas trwa wybieranie tego, co można zużyć choćby na podpałkę. Idzie wiosna. Wraz z nią, te sterty gruzu pokryje bujne zielsko. Na razie są jeszcze ściany zewnętrzne. Za parę lat i one pokryją się zielenią – wszędobylskim mchem i bluszczem. Wszystko na to wskazuje, że będzie to ruina w romantycznym stylu. Znawcy przedmiotu uważają, że nic tak nie uszlachetnia budowli, jak jej ruina. 

Jerzy Gasiul