Zamek: Albo gotyk, albo renesans

Zamek a dokładniej jego południowe skrzydło zwane domem rycerskim, zmienia swoje dotychczasowe oblicze. W miejsce szaroburych ścian, pojawiły się, ukryte dotąd pod tynkiem, mury z oryginalnej cegły gotyckiej zdobionej resztkami geometrycznych ornamentów z tzw. cegły zendrówki. 10 maja, na spotkaniu wszystkich podmiotów uczestniczących w renowacji zamku, zapadły ostateczne decyzje, dotyczące przyszłego wyglądu elewacji.  

  Wiemy już jak będzie się prezentowała elewacja od strony południowej. Już teraz, poprzez sieć rusztowań, można zobaczyć oryginalny gotyckie mury książęcej siedziby zdobione geometrycznymi wzorami z zendrówki. Jak nam powiedział Paweł Połom, Miejski Konserwator Zabytków teraz, kiedy zapadły już pewne decyzje dotyczące finansów, po przeanalizowaniu materiałów konserwatorskich, historycznych i badawczych, po wysłuchaniu argumentów wykonawcy, projektanta, także burmistrza, stało się możliwe podjęcie ostatecznej decyzji co do wyglądu elewacji zamkowego skrzydła. 

  Paweł Połom: - Od samego początku Szczecin (Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków – dop. red.) optował za za tym, aby elewacja zamkowego skrzydła była pokryta tynkiem. To był punkt wyjścia, kiedy obejmowałem to stanowisko w UM. Poprosiłem wtedy o postawienie rusztowań i wykonaniu pasowych odkrywek. Stało się zadość oczekiwaniom i radośnie, ale tylko do momentu, kiedy przystąpiono do prac na elewacji i skuto tynk. To wtedy też zaczęliśmy rozważać możliwość odsłonięcia całej południowej elewacji, pozostawiając jedynie otynkowany cokół. To było ciągle gdybanie, bo wymagało dogłębnej analizy. Trochę mnie denerwowały artykuły prasowe tzw. newsy, o podjętych decyzjach. Najpierw musiałem przeanalizować wszystkie przeprowadzone badania, bo oprócz archeologów zamek badały inne zespoły badawcze: technologiczny powołany przez wykonawcę, projektant i posiadający uprawnienia ministerialne rzeczoznawca.  

  Wszystkie strony sugerowały otynkowanie pierwszej kondygnacji z pozostawieniem oryginalnej ściany ceglanej jedynie na poziomie parteru. 

 - To było trudne do rozstrzygnięcia - przyznaje konserwator. - Obowiązuje mnie lekarska maksyma: „Primum non nocere”. Moja decyzja na pewno będzie teraz komentowana, przede wszystkim  w środowisku konserwatorskim. Przemawiają za mną doświadczenie i lata pracy w Toruniu przy konserwacji zabytków architektonicznych zbudowanych z cegły. 

  Pozostawienie bez tynku całej południowej ściany a być może także ściany wschodniej – tej od strony Niezdobnej, wbrew stanowisku pozostałych uczestników cyklu inwestycyjnego, może być odczytane jako kontrowersyjne stanowisko tutejszego konserwatora? 

 - Nie ma decyzji niekontrowersyjnej, bo mamy do czynienia z bardzo delikatną materią. Chodzi o czystość stylową. Albo mówimy "gotyk" albo "renesans". Albo prezentujemy jedną fazę, albo eksponujemy drugą. A jeśli mieszamy, to tworzymy tzw. „preparat”. Poważną kwestią jest to, na ile, aby nie było zafałszowania, w sposób dowolny konserwator może tego rodzaju „preparat” wykonać. Uważam, że elewacja takiego zabytkowego budynku, jest jak ludzka skóra. Na skórze są różne liszaje, zmarszczki i blizny i niekoniecznie musimy to poprawiać. 

 - Inną sprawą było to, że architekt (projektant renowacji – dop.. red.)  nie przyjmował do wiadomości tego, że wszelkie prace konserwatorskie, czy to w rzeźbie, malarstwie, architekturze, muszą kierować się zasadą odwracalności dokonanego zabiegu. Ta zasada w moim głębokim przekonaniu została uhonorowana, chodź decyzja była jednoosobowa – przyznaje konserwator. - To mnie trochę kosztowało. W takich sprawach, co zresztą sugerował projektant, powołuje się komisję konserwatorską, ale wówczas moglibyśmy skończyć prace w... 2025 roku. 

  Zdaniem naszego rozmówcy pewne posunięcia natury estetycznej, mogą budzić wątpliwości. W szczególności chodzi o wykonanie opasek z tynku wokół okien, a także gzymsu pod okapem. Opaski należało wykonać, ze względu na znaczne zniszczenia w tym miejscu ceglanych ścian. Rekonstrukcja elewacji zostanie zakończona w ciągu miesiąca. 

  Odsłonięta gotycka elewacja z cegieł, powinna być odpowiednio zabezpieczona przed wilgocią i destrukcyjnym działaniem wody poprzez tzw. hydrofobizację. Zabieg uzależniony jest jednak od  możliwości finansowych i być może zostanie wykonany dopiero po pewnym czasie. W tych dniach rozpocznie się skuwanie tynku na elewacji od strony Niezdobnej. Co się pod nim kryje, jeszcze nie wiadomo. Dopiero po jego skuciu, konserwator podejmie decyzje o jej ostatecznym wyglądzie.  Jedno jest pewne, nie zmieni się wygląd elewacji zachodniej (znaczona zostanie jedynie wnęka po sekretnym wyjściu) oraz ta od strony dziedzińca.  

  - Wartość tego obiektu nie polega na grubości murów – bo i taką teorię usłyszałem. Południowa ściana jest jak skora, są na niej wszystkie ślady zmian jakie w ciągu wieków zachodziły. Co ważnie, kiedy te mury powstawały, zamek w tym miejscu nie miał takich okien. Była to zewnętrzna ściana kurtynowa, z małymi oknami szczelinowymi, boć przecież zamek przede wszystkim pełnił funkcję obronną. Ta nasza pewność wynika z podobnych rozwiązań zastosowanych w tego typu obiektach. Okna (które są dzisiaj – dop. red.) musiały być wykute na początku XVII wieku, a więc za czasów księcia Filipa, kiedy zamek przekształcano w rezydencję. 

  Po zbiciu tynków odkryto na ścianie ukazały się także tzw. otwory moculcowe. Są to otwory, w których mocowano niegdyś pomosty budowlane.  

 - Tego typu elementy dla osób, które chcą czytać architekturę, stanowią dowód, że mamy do czynienia z autentykiem. Ponadto na narożnikach ścian po usunięciu boniowania odkryto ślady po przyporach ściennych.

  Zachowany wątek gotycki (ściany pochodzą z XIV wieku) w postaci dekoracyjnych motywów z zendrówki świadczy o tym, że budowniczy szczecineckiego zamku sugerował się, a może i brał przykład ze sposobu budowania zamków przez krzyżaków. Taki sposób murowania możemy zobaczyć na zamku w Człuchowie czy w Radzyniu Chełmińskim. Okazuje się że i na te tereny docierały wpływy krzyżackiej sztuki budowlanej.(jg)