Obniżenie wysokości zachowku - kiedy jest możliwe?

Osoby uprawnione do otrzymania zachowku mogą wystąpić przeciwko spadkobiercy lub spadkobiercom o zapłatę kwoty pieniężnej, która ma służyć do pokrycia wysokości zachowku lub do jego uzupełnienia. W niniejszym artykule rozważymy kwestię możliwości obniżenia wysokości zachowku.

Zachowek to część majątku spadkodawcy, która należna jest jego zstępnym, małżonkowi i rodzicom, którzy w przypadku dziedziczenia ustawowego (bez testamentu) powołani byliby do dziedziczenia. Potocznie zachowek określa się jako substytut spadku, bowiem stanowi uprawnienie, które ma na celu ochronę bliskich krewnych zmarłego w przypadku pominięcia ich w spisanej ostatniej woli tj. w testamencie.

Obniżenie zachowku na podstawie zasad współżycia społecznego

Zgodnie z przepisem art. 5 kodeksu cywilnego: nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. Przepis ten stanowi tzw. klauzulę generalną nadużycia prawa podmiotowego. Mówiąc prościej, przepis ten daje możliwość organowi stosującemu prawo (najczęściej będzie tu sąd) uwzględnienia przy ocenie sprawy różnego rodzaju okoliczności faktycznych. Zatem do czynienia będziemy tu mieć z przypadkami wyjątkowymi, które znajdą zastosowanie tylko w nielicznych, konkretnych sprawach.

Wypłata zachowku stanowi realizację obowiązków moralnych, bowiem chodzi tu o obowiązki zmarłego (spadkodawcy), które ma on wobec swoich najbliższych krewnych. Zatem analizując przepis art. 5 k.c. można stwierdzić, iż ujawnienie podczas postępowania o zachowek okoliczności, które wskazywałyby na spełnienie warunków do wydziedziczenia uprawnionego do zachowku, mogłyby być podstawą do pozbawienia uprawnionego zachowku na podstawie art. 5 k.c.

Co to jest zachowek? Komu się należy? Więcej o zachowku przeczytacie tutaj.

Inną kwestią, w której sąd w sprawie o zachowek mógłby skorzystać z omawianego przepisu mogłaby być sytuacja, w której nieskorzystanie z tego artykułu prowadziłoby do powstania po stronie spadkobiercy, który miałby wypłacić zachowek, nadzwyczajnych uciążliwości finansowych. Przy czym, warto wspomnieć, że chodzi naprawdę o sytuacje skrajne. 

Czym są zasady współżycia społecznego? 

Pojęcie zasad współżycia społecznego nie zostało jasno określone w prawie polskim. Należy je zatem postrzegać jako zasady uniwersalne, które są stosowane powszechnie i tak samo w całym systemie prawnym. W tym kontekście zasady współżycia społecznego odwołują się do obecnych i uznawanych w kulturze danego społeczeństwa wartości. Niektórzy przedstawiciele doktryny uznają, iż zasady współżycia społecznego to podstawowe zasady etycznego i uczciwego postępowania. Każdorazowo, w przypadku powołaniu się przez stronę na art. 5 k.c., organ stosujący prawo będzie musiał wykazać się umiarem i dogłębną analizą oceny, czy w danym przypadku naruszone zostały zasady współżycia społecznego. 

Zatem można stwierdzić, iż zasady współżycia społecznego mają na celu zgodność aksjologiczną i funkcjonalną prawa ze stosunkami społecznymi, które przecież zachodzą w różnych formach i w różnych konfiguracjach. Sąd, przy ocenie czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokość zachowku stanowi nadużycie prawa (art. 5 k.c.), nie może pominąć, że prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych. Należy pamiętać też o zasadzie, że nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dobrowolnie, z pominięciem swoich najbliższych. (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 13.02.2014 r., I ACa 302/13, LEX nr 1437868:). 

Obniżenie zachowku - art. 5 kodeksu cywilnego

Jak wskazano powyżej, istnieje możliwość obniżenia zachowku w sytuacji powołania się na art. 5 k.c. Zostało to potwierdzone również w orzecznictwie sądów, w tym także Sądu Najwyższego np. w uchwale SN z dnia 19 maja 1981 r. Sąd Najwyższy stwierdził, iż w sprawie o zachowek nie jest wyłączone obniżenie wysokości należnej z tego tytułu sumy na podstawie art. 5 k.c. 

Zwrócić tu uwagę trzeba, iż w sprawach o zachowek, sprzeczność z zasadami współżycia społecznego mogłaby zostać uznana przez sąd w sytuacji, gdy mając na uwadze wartości moralne, powszechnie obowiązujące i akceptowane, żądanie zapłaty zachowku zostałaby ocenione negatywnie. Bowiem prawo do żądania zachowku mają bliskie osoby dla zmarłego, więc między uprawnionym a spadkodawcą istnieje przeważnie rodzinny ścisły stosunek rodzinny. Z pkt widzenia moralnego, spadkodawca ma względem tych osób zobowiązania. Względy te nakazują szczególną ostrożność przy podejmowaniu oceny o nadużycia prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku, która nie może opierać się jedynie na ogólnym odwołaniu się do klauzuli generalnej zasad współżycia, tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 9.05.2013 r., I ACa 334/13, LEX nr 1342321. 

Stosunki ze spadkodawcą a obniżenie zachowku

Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 9.03.2015 r., I ACa 1310/14: O nadużyciu prawa przez żądanie zapłaty zachowku decydować mogą jedynie okoliczności istniejące w płaszczyźnie uprawniony - spadkodawca. Nie można bowiem zapominać, iż wyłączenia prawa do zachowku, z uwagi na niewłaściwe postępowanie w stosunku do spadkodawcy, dokonuje sam spadkodawca w drodze wydziedziczenia. Okoliczności występujące na linii uprawniony - spadkodawca nie są oczywiście pozbawione znaczenia. Powinny jednak co do zasady zostać uwzględnione tylko jako dodatkowe, potęgujące stan sprzeczności z kryteriami nadużycia prawa. Takie stanowisko wynika głównie z tego, iż stosunki uprawnionego do zachowku ze spadkodawcą sprzeczne z zasadami współżycia społecznego zostały przez ustawodawcę w odpowiednich przepisach tj. chodzi o instytucję niegodności dziedziczenia oraz wydziedziczenia. 

Podsumowując, w szczególnie uzasadnionych przypadkach, zobowiązany do wypłaty zachowku będzie mógł powołać na przepis art. 5 k.c i w konsekwencji żądać obniżenia kwoty zachowku lub całkowitego wyłączenia instytucji zachowku. Przy czym, jak wspomniano, muszą to być sytuacje wyjątkowe, które każdorazowo będą oceniane przez sąd.