Kto spalił wiatrak na placu Młyńskim?

Gdyby nie miejscowi chuligani, być może wiatrak miałby jakieś szanse na przetrwanie choćby kilka lat dłużej. Któregoś letniego wieczoru 1954 roku, w niebo nad placem Młyńskim oraz ul. Niecałą, strzelił w górę potężny słup ognia. Strażacy mogli się tylko przyglądać, jak drewniana konstrukcja wiekowego już wiatraka obraca się w popiół. Wiatrak w tym miejscu stał od niepamiętnych czasów. Jego lokalizacja została ujęta nawet na XIX-wiecznych mapach sztabowych.

W tym miejscu wypada wspomnieć jeszcze o jednym wiatraku, ponieważ aż do połowy XX wieku na terenie miasta były bowiem dwa tego typu zabytki architektury przemysłowej. Ten drugi,  o rzucie sześciokąta stał na niewielkiemu wzniesieniu, w miejscu dzisiejszego bloku mieszkalnego pod numerem 72 na osiedlu przy ul. Koszalińskiej. Określając to dokładniej, ulokowany był na przedłużeniu ul. Wiatracznej – stąd właśnie wywodzi się nazwa ulicy. Kiedyś ulica, no może dokładniej – polna droga, była znacznie dłuższa i kończyła się u podnóża wiatrakowego wzgórza. Wiatrak ten został nawet uwieczniony na dziewiętnastowiecznej rycinie, przedstawiającej panoramę miasta od strony jeziora Trzesiecko.
Młyny napędzane wiatrem znane były już w starożytnym Egipcie. Na naszym terenie istniały dwa typy wiatraków. Jeden to taki z obrotową głowicą i nieruchomą wieżą budowaną bardzo często z kamienia i cegły (taki istniał w pobliskim Parsęcku), drugi to wiatrak o konstrukcji drewnianej. Jego cały korpus zamocowany był na czopie, dzięki któremu można go było- przy pomocy długiej belki przymocowanej do korpusu- ręcznie obracać w zależności od kierunku wiejącego wiatru, ale zawsze tylko w lewą stronę. Właśnie tego typu wiatrak znajdował się na placu Młyńskim.

Jedne z nich znajdowały się na osi całego parkowego założenia, zaś drugie (na zdjęciu niewidoczne) na przedłużeniu ul. Niecałej. Ulica Niecała powstała ok. 1936 roku. Wytyczono ją w kształcie spłaszczonej litery „S” dostosowując przebieg do pierwotnej rzeźby terenu. W sumie przy ulicy powstało 15 domów w zabudowie bliźniaczej i bardzo wąskich działkach. Nowością w tym czasie był brak na zapleczu jakichkolwiek budynków gospodarczych. Domy wyróżniały się bardzo oszczędnym detalem architektonicznym, a ich charakterystycznym elementem były okiennice i pozbawione wiatrołapów, ulokowane symetrycznie drzwi wejściowe. Budowa tego typu tanich domów, była możliwa dzięki działalności Towarzystwu Użyteczności Publicznej Budowy Domów i Osiedli Mieszkaniowych. Towarzystwo to grupowało ludzi z różnych zawodów umożliwiając- dzięki tanim kredytom- budowę swego domu. 

Na zdjęciu archiwalnym widać jedynie narożny domek jednorodzinny oznaczony numerem 4, a daleko w tle takiż sam, widziany od zaplecza (Forststraße) dz. ul. Armii Krajowej 37. Przedwojenna nazwa Maußmühlenplatz wywodzi się od nazwiska gospodarza - byłego właściciela młyna o nazwisku Mauß. Po prawej stronie, zza gałęzi drzew widać w tle ściany wybudowanego w roku 1899-1900 Domu Pomocy Społecznej. Po wojnie ulokowała się w jego murach siedziba Związku Zawodowego Kolejarzy, a w 1953 roku przeniesiono tutaj z placu Wazów Szkołę Podstawową nr 3. Od 1999 roku, po likwidacji „trójki” umieszczono tutaj Gimnazjum nr 1.

Oprócz samych zainteresowanych, czyli mieszkańców, niewielu potrafi bez większych problemów wskazać położenie pl. Młyńskiego. Zarówno ulica jak i plac Młyński mylony jest często z położoną w centrum ul. Młynarską. Ta ostatnia łączy ul. Strażacką z ul. Wyścigową, zaś ul. Młyńska z ul. Armii Krajowej i Niecałą. Dzisiaj z dawnego placu Młyńskiego została tylko pierzeja składająca się z czterech domków jednorodzinnych. 

W latach sześćdziesiątych, a więc w okresie "zimnej wojny", na zdewastowanym i zdziczałym zieleńcu wybudowano podziemny schron. Budowla zajęła praktycznie cały środek dawnego placu Młyńskiego. Po kilkunastu latach, na jego obrzeżach pojawiły się murowane garaże. W latach osiemdziesiątych przestała istnieć znajdująca się do tej pory na zapleczu szkolnego boiska wiatraczna górka. W tym czasie Szkoła Podstawowa nr 3 zaczęła się rozbudowywać. Powstały trzy powiązane łącznikiem nowe skrzydła, które zajęły całe dawne szkolne boisko wraz z przyległościami. Projektanci, aby ułatwić sobie pracę, zniwelowali górkę do poziomu przyległej ul. Niecałej. W 2004 roku na dawnym placu Młyńskim, w miejscu wyburzonych garaży wybudowano się szkolne boisko. 

Z miejscem tym wiążą się także dzieje ostatniego właściciela wiatraka. Pisałem o tym w 2006 roku. Zatem moją rozmowę z p. Ewą Zielezińską – wnuczką właściciela przytoczę jeszcze raz:

Wprawdzie wiatraczne śmigi w tym czasie już się nie obracały, ale jak powiedziała p. Ewa, dziadek zainstalował wewnątrz silnik elektryczny, który napędzał całą maszynerią. Jednak wraz ze wzmożeniem się komunistycznego terroru, właściciela młyna zaczęto niszczyć wysokimi podatkami. Był też wzywany na przesłuchania do miejscowej ubecji. Dziadek p. Ewy był postacią nietuzinkową. Potężnej postury, piłsudczyk z krwi i kości, miał zwyczaj paradować do kościoła na niedzielną Mszę św. w... przedwojennym mundurze. Tego rodzaju postawa doprowadzała miejscowych komunistów do białej gorączki. Efektem przesłuchań w UB był nakaz zamknięcia wiatraka, a także przedwczesna śmierć dziadka.

Jerzy Gasiul